سردار مبارز نهضت جنگل
۱۱ آذرماه سال ۱۲۵۷ هجری شمسی در محله استاد سرای رشت کودکی پا به عرصه وجود گذاشت که با ایستادگی مقابل استکبار و کشور‌های سلطه گر، آوازه جهان شد.یونس استادسرایی، مشهور به میرزا کوچک خان جنگلی مبارز ملی‌گرا، مبارز انقلاب مشروطه، رهبر جنبش جنگل و صدر جمهوری جنگل، انقلابی ایرانی و از سرداران معروف گیلک از اهالی رشت بود.
او که در جوانی به تحصیل دینی اشتغال داشت جزئی از نیروهای انقلابی بود که در جریان نهضت مشروطیت موفق به فتح تهران شدند. سپس او به گیلان بازگشت.
دومین سال جنگ جهانی اول در ایران به ویژه در گیلان وقایعی رخ داد که به نهضت جنگل یا انقلاب گیلان معروف شد؛ جنبشی که به وسیله میرزا کوچک خان که مانند همه ایرانیان متعصب از مصائب وارده به کشور و هم میهنانش رنج می برد و به دنبال راه خلاصی از پریشانی و بی سروسامانی بود، رهبری می شد. طبقات فهمیده و روشنفکر از اینکه در یک محیط آشفته ای به سر می بردند و در نهایت ناراحتی، انواع تعدی و بی اعتدالی را تحمل می کردند به ستوه آمده و منتظر فرصتی بودند تا در موقع مناسب با اقدامی دسته جمعی به این اوضاع ناگوار پایان دهند. به همین دلیل هم میرزا کوچک خان در راه تحقق این نیت پیش قدم شد و در محیط مساعد گیلان که مردمی پیشرو و آماده مبارزه داشت به تشکیل کانون مقاومت پرداخت اما با توجه به شرایطی که پیش آمد از نیروهای دولتی شکست خورد و در کوه های خلخال اسیر برف و بوران شد و سرانجام در ۱۱ آذر ۱۳۰۰ خورشیدی به شهادت رسید.
میرزا کوچک خان جنگلی روحانی مبارزی که برای استقلال کشور و نجات آن از شر بیگانگان نهضت بزرگی در شمال ایران ایجاد کرد و تاپای جان مقابل استکبار ایستاد و با طرد روسیه تزار و انگلیس، نخستین جمهوری مردمی را در ایران پایه گذاری کرد.
او ابتدا توانست موفقیتهای هم به‌دست آورد. نهضت جنگل با قدرت گرفتن رضاخان پهلوی به‌عنوان سردار سپه تحت فشارهای زیادی قرار گرفت. عوامل رضاخان تحت خواسته دولتهای استعمارگر شوروی و انگلیس به منطقه گیلان حمله کرد و افراد این نهضت را شهید و یا حبس نمود.
میرزا یک واحد مینیاتوری از جمهوری اسلامی را در رشت به وجود آورد
اهمیت قیام میرزا تا به آنجا است که رهبر معظم انقلاب اسلامی، منشا حرکت میرزاکوچک خان را صد در صد ایرانی_ اسلامی دانستند و فرمودند: میرزا ضمن مقابله با اجنبی در حفظ استقلال کشور کوشا بود و با تحرکات استبداد داخلی هم مبارزه می‌کرد.
مقام معظم رهبری در پیامی به کنگره میرزاکوچک خان جنگلی فرمودند: میرزا کوچک جنگلی، یک واحد مینیاتوری از نظام اسلامی را در رشت و همان محدوده خاص خود به وجود آورده است.
ایشان فرمودند: قضیه مرحوم میرزا کوچک جنگلی یک قضیه ویژه است، اگرچه در آن دوره خاص یعنی درباره فاصله بین مشروطیت و سرکار آمدن رضا خان، حوادث گوناگونی در کشور به وجود آمده است و همزمان با نهضت جنگل چند کار بزرگ دیگر در گوشه و کنار کشور مثل جریان شیخ محمد خیابانی در تبریز یا کلنل محمدتقی خان پسیان در مشهد هم اتفاق افتاده، این‌ها تقریبا همه همزمان هستند، لکن قضیه جنگل یک قضیه ویژه‌ای است و قضایای تبریز و حضور مرحوم شیخ محمد خیابانی را خوب می‌دانیم، هم در تاریخ نوشته شده و هم قضایای خصوصی و اطلاعات زیادی داریم، آن صبغه مردمی و نجابتی که در کار مرحوم میرزاکوچک خان جنگلی است در هیچ کدام از این دو کار یا دو سه کار دیگر که همزمان در آن دوره اتفاق افتاده در سرتاسر ایران نظیر ندارد.
منشا حرکت میرزاکوچک خان یک منشا صددرصد دینی و اعتقادی است
مقام معظم رهبری فرمودند: منشا حرکت میرزاکوچک خان یک منشا صددرصد دینی و اعتقادی است و رفتار او هم یک رفتار دینی و اعتقادی است، یعنی انسان مشاهده می‌کند با اینکه در درون تشکیلات خودشان مخالفینی داشت و برخی اقشار گوناگون ممتاز هم با او مخالفت می‌کردند، مرحوم میرزاکوچک در برخورد با این‌ها کاملا حدود شرعی را رعایت می‌کرد و کسانی بودند مثلا مخالفت اعتقادی با ایشان داشتند، آن افراطی‌ها می‌گفتند: آقا این‌ها را ببرید سرکوب کنید، میرزاکوچک نمی‌گذاشته جلوی این‌ها را می‌گرفته و مانع می‌شده از این که این کار را بکنند، یعنی رفتار هم، یک رفتاری دینی است و حرکت، حرکت صد در صد اسلامی و ایرانی است.
اهداف نهضت جنگل
دکتر شایسته محقق و پژوهشگر گیلانی گفت: طرد بیگانگان (روسیه تزار و انگلیس)، استعمارستیزی و عدالت خواهی از مهمترین اهداف نهضت جنگل بوده است و میرزا می‌خواست یک حکومت ملی مبتنی بر مجلس و ملت (حکومت بر پایه مردم) تشکیل شود.
او افزود: در اهداف ایجابی میرزا دنبال آن بود که جنگ جهانی تمام شود و در ایران یک حکومت ملی ایجاد شود.
آیا میرزا کوچک‌خان به‌‌دنبال تجزیه ایران بود؟
در سال‌های اخیر سلطنت‌طلب‌ها نیز در شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی برای توجیه سربریدن میرزا کوچک‌خان و سرکوب نهضت جنگل به‌دست رضاشاه، در تلا‌ش‌اند از وی یک شخصیت ضد میهنی بسازند و از او با عنوان یاغی و شورشی یاد کنند.
با این‌حال نگاهی به اسناد و مدارک و درک درست داشتن از شرایط سیاسی آن روزهای ایران می‌تواند ما را به حقیقت میرزا کوچک خان و اهداف پشت صحنه جنبش جنگل نزدیک کند.
«یونس استادسرایی» معروف به میرزا کوچک خان فرزند میرزا آقا بزرگ، طلبه‌ای بود که فعالیت سیاسی را در زمان استبداد صغیر و قیام مشروطه‌خواهان آغاز کرد و در فتح قزوین شرکت داشت. وی در اواخر سال 1915م با کمک میرزا علی‌خان دیوسالار که در مازندران مستقر بود، هیئت اتحاد اسلام را تشکیل داد. از نام این کمیته پیداست که نهضت آنها بیشتر از همه جنبه اسلامی داشته چراکه میرزا هم در مسجد جامع رشت و هم در مدرسه محمودیه سرچشمه تهران به تحصیل علوم حوزوی مشغول بود.
با انعقاد قرارداد 1919 توسط وثوق‌الدوله، میرزا که مدتی در تهران شاهد مرارت‌های مردم و نفود قدرت‌های بزرگ در میان دولتمردان ایرانی بود، به‌تشکیل حزب جنگل مبادرت کرده و روزنامه جنگل را منتشر کردند.
در آن زمان، روس‌ها در شمال ایران مستقر بودند و جنگلی‌ها به‌آنها صدماتی وارد می‌ساختند و چندین مرتبه درصدد براندازی آنان برآمدند و برخوردهای شدید در جنگ داوساو، جنگ کسا، جنگ مالکون و جنگ ماسوله بین آنان درگرفت.
بعد از آنکه روس‌ها از شکست نهضت جنگل ناامید شدند، درصدد برآمدند با جنگلی ها مذاکره کنند. مذاکراتی میان میرزا کوچک‌خان و نظامیان روسی و همچنین انگلیسی‌ها که درصدد بودند نیروهایشان را به شمال بفرستند، برقرار شد. با وقوع انقلاب شوروی در روسیه، انگلیسی‌ها نیروهای بیشتری را به شمال ایران می‌فرستند که همین موجب شدت درگیری میان جنگلی‌ها و انگلیسی‌ها شد تا اینکه در مردادماه سال 1297 شمسی معاهده‌ای میان هیئت اتحاد اسلام و انگلیسی‌ها منعقد می‌شود و انگلیسی‌ها تعهد می‌کنند در امور داخلی ایران مداخله نکنند و در عوض بطور آزاد قوای خودشان را از جنوب به‌شمال ایران برای حمایت از روس‌ها ببرند.
با توسعه کار جنگلی‌ها در شمال ایران، دولت مرکزی اراده چندانی بر این مناطق نداشت و شاید همین مسئله موجب شده باشد که برخی فکر کنند میرزا کوچک‌خان دولتی مستقل تشکیل داده است. باید به این نکته توجه کرد که آن زمان عملا در ایران شاهد بی‌دولتی بودیم و علی‌رغم بر سر کار بودن احمدشاه قاجار، نواحی مرکزی و بخصوص جنوب ایران در تصوف قوای متفقین بود و قحطی بزرگِ ناشی از غارت انبار آذوقه‌ها توسط انگلیس‌ها و روس‌ها موجب شد تا یک چهارم جمعیت ایران قتل‌عام شود. در چنین شرایطی، خطه شمال به دلیل سرسبزی و حاصلخیزی و همچنین تسلط جنگلی‌ها، تنها مامنی بود که برخی با پای پیاده خود را به آنجا می‌رساندند تا در امان باشند.
نگاهی به سازوکار موجود در حکومت جمهوری که میرزا در شمال تاسیس کرد نشان می‌دهد هدف وی نه جدا کردن آن خطه از حاکمیت ایران، بلکه تنها اعتراضی به سازوکار دولت مرکزی بود که اهداف انقلاب مشروطه را گم کرده بود. همان اهدافی که موجب می‌شد مرحوم مدرس نیز برای آن بجنگد و در نامه‌ای، میرزا و شیخ محمد خیابانی را از خدمتگزاران و وطن پرستان ایران معرفی می‌کند. در واقع آنها درصدد براندازی حکومت بی کفایت قاجار و تسری دادن اهداف هیئت اتحاد اسلام به سایر نقاط کشور بودند.
در دورانی که نهضت جنگل به صورت رسمی حاکمیت مرکزی ایران را دیگر به رسمیت نشناخت و نظام جمهوری را در گیلان تشکیل داد، چیزی که تشکیل شد یک حاکمیت اسلامی به نام «جمهوری ایران» بود نه «جمهوری گیلان» که قرار بود این جمهوری به تهران کوچ کند و در پایتخت قرار بگیرد و حاکمیت مرکزی ایران را کنار بزند و در اسناد نهضت، نامی از جمهوری گیلان نیست. در اعلامیه «فریاد ملت مظلوم ایران از حلقوم فداییان جنگل گیلان» که اولین بیانیه حکومت جمهوری تازه تاسیس میرزا کوچک است که جمهوری را در ایران اعلام کرد و بازتاب های شدیدی در ایران داشت. در این بیانیه آمده که «وقت و موقع استفاده ظلم دیده های ایرانی و قوای ملی جنگل که ذخیره همه احرار ایران است فرا رسیده. حالیه این قوه ملی با کمک و معاونت عموم نوع پروران دنیا … خود را به اسم جمعیت انقلاب سرخ ایران موسوم کرد.» در پایان این بیانیه آمال خود را ذکر کرده‌اند که به اجرا گذاشته شده است و اولین بند آن این است: «جمعیت انقلاب سرخ ایران، اصول سلطنت را ملغی کرده، جمهوری شوروی را رسما اعلان می‌کند.»
5 مولفه مبارزاتی میرزا کوچک خان جنگلی
1- سازش‌ناپذیری
اولین مؤلفه قیام میرزا کوچک‌خان جنگلی، شاخصه ضد استعماری بودن آن بود. وی نه تنها با قدرت تمام در برابر زیاده‌خواهی‌های استعمار پیر مبارزه می‌کرد، بلکه در برابر دول استعماری دیگر نیز سر سازش نداشت.
2- آزادی‌خواهی
آزادی‌خواهی یکی دیگر از مؤلفه‌های قیام میرزا کوچک‌خان جنگلی است که رابطه مستقیمی نیز با مبارزه با استعمارگران خارجی دارد. به شهادت تاریخ، هنگامی که جنگلی‌ها رشت را به تصرف خود در آوردند، رهبر نهضت جنگل طی اطلاعیه‌ای در مورد جایگاه آزادی در مبارزه اعلام کرد: «خداوند متعال همه را آزاد آفریده و بنده یکدیگر نیستند و طوق بندگی را نباید به گردن نهند.»
3- قیام در راه اسلام
از دیگر مؤلفه‌های قیام میرزا کوچک‌خان، اسلامی بودن و پایبندی وی به مبانی دینی است. براساس شواهد تاریخی، «میرزا یک مرد مذهبی تمام عیار بود. هیچ‌گاه واجباتش ترک نمی‌شد و از نماز و روزه قصور نمی‌کرد و در بین دو نماز، آیات "و من يتوكل على الله فهو حسبه" و "قل اللهم ملك الملاك" و "لا تحسبن الذين قتلوا في سبيل الله..." را زمزمه می‌کرد.
2-عدالت‌خواهی
از مولفه‌های دیگر نهضت جنگل، عدالت‌خواهی بود. میرزا کوچک‌خان در بیانیه‌ای در مورد جایگاه عدالت در نهضت جنگل می‌نویسد: «انواع مرارت‌ها، گرسنگی‌ها و دربه دری‌ها دیده‌ایم، به امید اینکه روزی موفق شویم ایران را از وجود خائن‌ها تصفیه کرده، نیروهای بیگانه را خارج نماییم و پایه‌های عدالت را محکم کنیم.»
5- استقلال‌خواهی و حفظ تمامیت ارضی ایران
از دیگر مولفه‌های مبارزاتی میرزا کوچک‌خان، تلاش برای حفظ تمامیت ارضی ایران است. روزنامه جنگل، ارگان نهضت درباره اهداف مبارزاتی جنگلی‌ها می‌نویسد: «ما قبل از هر چیز طرفدار استقلال مملكت ایرانیم. استقلال به تمام معنای كلمه... ما طرفدار یگانگی عموم مسلمانانیم. این است نظریات ما كه تمام ایرانیان را دعوت به هم صدایی كرده، خواستار مساعدتیم.»
